فرش ایرانی از قدیمی‌ترین هنرهای این مرز و بوم است که جایگاهی ممتاز در هنر جهانی دارد. بخشی از این شهرت مدیون طرح و نقشه‌های بی‌‌بدیل و ذهن خلاق بافنده و طراحان ایرانی است. زیبایی، ظرافت طرح و تنوع بالای نقشۀ فرش ایرانی که از قبل در فرش دستباف برای جهانیان ثابت شده بود، در فرش ماشینی نیز نمود یافته و این کالای صنعتی را به شکل شگرفی از دیگر رقبای خود متمایز ساخته است.
یکی از تقسیمات و دسته‌بندی‌هایی که می‌توان در حوزۀ فرش ایرانی ارائه داد، دسته‌بندی براساس طرح یا نقشۀ فرش است. نقشۀ فرش در فرش‌های ماشینی را در یک دسته‌بندی کلی می‌توان به دو نوع نقوش سنتی و نقوش جدید یا نقوش فانتزی فرش ماشینی تقسیم کرد.
نقوش سنتی فرش ماشینی
در نقوش سنتی، نقشۀ فرش ماشینی اغلب کپی شدۀ نقشۀ فرش‌های دستبافت ایران است و براساس یک طبقه‌بندی کلی به 19 گروه اصلی تقسیم می‌شوند؛ که هر دو گروه فرش دستباف و فرش ماشینی در این گروه از نقشه‌های فرش مشترک هستند.
نقشۀ فرش آثار باستانی و ابنیۀ اسلامی
از انواع نقشۀ فرش ایرانی پر طرفدار، فرش‌هایی با نقوش کاشی‌کاری‌ها و اِلِمان‌های هندسی و تزئینی ابنیۀ تاریخی و اسلامی هستند. نقوش گنبد مسجد شیخ لطف‌الله، سردر امامزادۀ محروق، گنبد مسجد امام، تخت جمشید، طاق بستان مسجد جامع اصفهان و… از مهم‌ترین طرح‌های این گروه از نقشۀ فرش ایرانی است.
طرح شاه عباسی
اساس تمام طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه‌عباسی در نقشۀ فرش است. استفاده از این نقشه، به‌ویژه در حاشیۀ فرشها بسیار دیده می‌شود.
نقوش لچک و ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و… انواع طرح‌های این گروه از نقشۀ فرش ایرانی است.
طرح یا نقشۀ فرش اسلیمی
قالب اصلی این نقشۀ فرش که از نگارگری مساجد ایده گرفته شده، بر مبنای گردش‌های منظم و به غایت سنجیدۀ بند‌های اسلیمی است.
از زیرمجموعه‌های فرش با طرح اسلیمی می‌توان به نقشۀ فرش اسلیمی بندی، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی شکسته اشاره کرد.
طرح یا نقشۀ فرش اقتباسی
اغلب طرح‌های این گروه از نقشۀ فرش شباهت زیادی با طرح‌های فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دارد، به همین دلیل آن‌ها را اقتباسی می‌نامند؛ نظیر طرح‌های معروف به قفقازی و گوبلنی که جزو طرح‌های مهم از این گروه نقشۀ فرش ایرانی هستند.
طرح یا نقشۀ فرش افشان
در این گروه از نقشۀ فرش ایرانی، تمامی بندها و نگاره‌های فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارند و به نظر می‌‌رسد نقاش از هنگام شروع طراحی نقشۀ فرش تا پایان آن، قلم از کاغذ بر نداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمت‌های مختلف نقشۀ فرش به‌وجود آورده است.
نقوش افشان دسته‌گلی، افشان حیوان دار، افشان ختایی و… از انواع مختلف طرح‌های این گروه از نقشۀ فرش ایرانی است.
طرح یا نقشۀ فرش واگیره‌ای یا بندی
در این گروه از نقشۀ فرش، یک تکۀ کوچک از هر نقشی در سراسر فرش به‌صورت طولی و عرضی مدام تکرار می‌شود و به‌این‌ترتیب کل طرح و نقشۀ فرش به‌وجود می‌آید.
نقوش و طرح‌های بندی اسلیمی، بندی خشتی، بندی ترنج‌دار، بندی شاخه گوزنی و… طرح‌های اصلی این گروه از نقشۀ فرش را تشکیل می‌دهند.
طرح یا نقشۀ فرش بته‌جقه
اساس طرح این گروه از نقشۀ فرش ایرانی بسیار قدیمی و پر طرفدار، بر مبنای کاربرد بته‌جقه است و طراح به انواع و اقسام مختلف به تزیین متن و حاشیۀ فرش با بته‌جقه‌ها می‌پردازد. انواع مختلف طرح‌های بته‌جقه عبارتند از بته میری، بته خرقه‌ای، بته قلمکار و…
نقشۀ فرش درختی
ترکیب اصلی در طرح‌های این گروه از نقشۀ فرش ایرانی را درخت و درختچه‌های کوچک و بزرگ به‌ویژه به‌صورت انفرادی تشکیل می‌دهد، که با اجزای دیگری ترکیب شده‌اند. نقوش درختی سبزی‌کار و درختی حیوان‌دار از معروف‌ترین طرح‌های این گروه از نقشۀ فرش هستند.
طرح یا نقشۀ فرش ترکمن (بخارا)
طرح ترکمن یا بخارا از انواع نقشۀ فرش ایرانی است که نقوش آن اغلب هندسی شکل بوده و قرینگی در طراحی آن‌ها حفظ می‌شود. نقوش قالی ترکمن در واقع بازتابی از محیط زندگی ترکمن ها است. نقوش شاخ قوچ، نقوش عقرب و نقوش پرندگانی مثل قو و حیواناتی همچون اسب در کنار طبیعت و گل و گلزار از جمله عناصر پر کاربرد در انواع طرح فرش دستباف ترکمن هستند.
طرح یا نقشۀ فرش شکارگاهی
نقشۀ فرش شکارگاهی یکی از طرح‌های سنتی و پرجزئیات فرش ایرانی است که صحنه‌هایی از شکار را به تصویر می‌کشد. این نقشه که معمولاً در قالی‌های نفیس بافته می‌شود، شامل ترکیبی از اسب‌سواران، حیوانات وحشی مانند آهو، شیر و پلنگ، و عناصر طبیعی همچون درختان و گل‌هاست. نقش شکارگاهی نه‌تنها جلوه‌ای هنری و باشکوه دارد، بلکه روایتگر سبک زندگی، قدرت و شکوه شکار در دربارهای سلطنتی ایران است. این طرح در دورۀ صفویه به اوج شکوفایی خود رسید و همچنان به‌عنوان یکی از نقوش اصیل و ارزشمند در هنر فرشبافی ایرانی شناخته می‌شود.
طرح یا نقشۀ فرش گل‌فرنگ
طرح‌های این گروه از نقشۀ فرش ایرانی بر مبنای گل‌های طبیعی، به‌ویژه گل رز با رنگ‌های بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ است و گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته‌گلی، گل فرنگ گل‌و‌بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ و… انواع طرح‌های این گروه از نقشۀ فرش ایرانی هستند.
طرح یا نقشۀ فرش قابی (خشتی)
نقشۀ فرش گلدانی
وجود یک یا چند گلدان در اندازه‌های مختلف که که شاخه‌های گل‌های آن تمام متن فرش را می‌پوشاند، ویژگی اصلی این گروه از نقشه فرش است، نقوش گلدانی هزار گل، گلدانی محرابی و گلدانی ظل‌السطانی معروف‌ترین طرح‌های این گروه از نقشه فرش ایرانی است.
طرح یا نقشۀ فرش ماهی در هم
نقشۀ فرش ماهی در هم از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین طرح‌های فرش ایران است. طرح در این گروه از نقشۀ فرش اغلب به‌صورت یک واگیره است و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار می‌کند. در این طرح یا واگیره یک حوض به‌صورت لوزی با چهار برگ – ماهی در اطراف آن مشاهده می‌شود.
نقشۀ فرش محرابی
طرح اصلی در این گروه از نقشۀ فرش ایرانی بر مبنای محراب مساجد است و در نقشۀ فرش، معمولاً محراب با تزییناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک پوشانده می‌شود.
طرح یا نقشۀ فرش محرمات
در این طرح یا نقشۀ فرش ایرانی، تمام زمینه یا متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم می‌شود و درون ردیف‌ها با نگاره‌هایی چون بته‌جقه، انواع اسلیمی و یا ختایی و… تزیین می‌شود. محرمات بته‌جقه‌ای معروف‌ترین طرح از این گروه نقشۀ فرش است.
طرح یا نقشۀ فرش هندسی یا هریس
تمامی نقوش این گروه از نقشۀ فرش ایرانی به‌صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویه‌دار به‌وجود می‌آیند و نقوش هندسی کف ساده، هندسی جوشقان، هندسی خاتم شیراز، هندسی لچک‌و‌ترنج و هندسی قابی از مهم‌ترین انواع طرح‌های هندسی هستند.
نقشۀ فرش ایلی و عشایری
این گروه از نقشۀ فرش، برساخته از نقشه‌های فرشی است که توسط عشایر ایران بافته می‌شوند و اغلب نگاره‌ها و تزیینات طرح برخاسته از ذهن قالی‌بافان است. طرح‌های فرش عشایر قشقایی، شاهسون، بلوچ و… در این گروه از نقشۀ فرش ایرانی جای می‌گیرند.
طرح یا نقشۀ فرش تلفیقی
این گروه از نقشۀ فرش به مرور زمان و با ادغام شدن طرح‌های مختلف به‌وجود آمده است و در میان مناطق مختلف ایران صدها نوع از این گروه از نقشۀ فرش را می‌توان یافت؛ اما رایج‌ترین گونه‌های نقشۀ فرش تلفیقی، لچک‌و‌ترنج تلفیقی، تلفیقی دسته گلی، تلفیقی گل فرنگ، تلفیقی هندسی و… هستند.
نقوش جدید یا نقوش فانتزی فرش ماشینی
- نقش فانتزی مدرن
- نقش مدرن تلفیقی
- نقش فانتزی عروسکی
گذشت زمان، افزایش شهرنشینی و ایجاد تفاوت در معماری و سبک زندگی مردم با زمان‌های گذشته و رفتن مد به سمت رنگ‌های خنثی، روشن و سادگی، کارخانه‌های فرش ماشینی را به تولیدی نوین در صنعت فرش ماشینی با استفاده از الیاف با کیفیت و ارزان‌تر کشاند، که ماحصل آن تولید و رواج و افزایش طرح‌های مدرن و فانتزی شد.
برخلاف فرش‌های سنتی که در نقشه و طرح آن‌ها از حیوانات، گل و… استفاده می‌شود و اکثراً به‌صورت قرینه و دارای فاصلۀ کم از یکدیگر هستند و از ترکیب رنگ بالایی برخوردارند، فرش فانتزی دارای نقشۀ فرش جامعی نیست و طرح و نقشۀ فرش فانتزی از تنوع بالایی برخوردار است.
از انواع دسته‌های فرش های فانتزی می‌توان به فرش فریز، شنل، گبه، تزیینی، اسپرت، ترک و… اشاره کرد، که در نقشۀ فرش دارای خطوط در هم تنیده و پیوسته هستند و با این خطوط زیبایی می‌آفرینند.
طرح ایده‌آل اروپایی، طرح سیاه و سفید کلاسیک و طرح آبرنگ از انواع مهم نقشۀ فرش فانتزی هستند که برخلاف نقشه‌های شلوغ فرش سنتی، ساده یا دارای اشکال هندسی هستند.
به‌طور کلی، در نقشۀ فرش سنتی از نقش و نگارهایی استفاده می‌شود که عموماً نشانه‌ای از زادگاه و شهر فرش هستند، در صورتی که نقشۀ فرش فانتزی وابسته به این عناصر نیست.
