از زمان های دور، حتی زمانی که انسان ها در طبیعت زندگی می کردند، برای گرم نگه داشتن خود و دور ماندن از سرما و رطوبت از زیر انداز‌هایی استفاده می کردند. در آن زمان این زیر اندازها عموما از جنس پوست حیوانات بودند. می توان این زیر انداز های بدوی را از اولین نوع کفپوش یا زیراندازهای تاریخ دانست. اما فرش هایی که امروزه می شناسیم، یکی از پیچیده ترین و مدرن ترین زیرانداز های ساخت بشر هستند که با بافته شدن نخ ها به هم به وجود می آیند.
اولین فرش هایی که بافته می شد به زیبایی فرش های امروزه نبوده، اما با آشنا شدن مردم با فن رنگرزی، تحول زیادی در این صنعت ایجاد شد. چراکه دیگر مردم نخ ها را مطابق با سلیقه خود رنگ کرده و سپس فرش ها را با رنگ های متنوع می بافتند.
به تدریج رنگبندی و نقش های فرش ها تکامل پیدا کرد و دیگر فرش از یک کفپوش ساده برای گرم نگه داشتن، تبدیل به یک بافته هنری و نماد فرهنگ برخی ملل مانند ایران شد؛ از اینجا می توان گفت که تاریخ فرش به طور رسمی درست در همین لحظات آغاز شد.
ایرانی ها از بهترین بافندگان فرش در دنیا به حساب می آیند و طی قرن ها، خلاقیت و نبوغ زیادی در این زمینه به خرج دادند و در بافتن فرش های عالی، به کمال رسیدند. این مهارت نسل به نسل از پدران به پسران و از مادرها به دخترانشان منتقل می شد و تا به امروز هم با وجود فراز و فرود های مختلف تاریخی، پا برجا باقی مانده و یکی از مهم ترین نمادهای ایرانی است.
فرش دستباف ایرانی
اولین مستندات برای وجود فرش های ایرانی، به متون چینی مربوط به دوره ساسانی ها باز می گردد. مواد مورد استفاده برای فرشبافی عبارت اند از ابریشم، پنبه، پشم. این مواد به مرور زمان پوسیده می شوند و از بین خواهند رفت. به همین خاطر باستان شناسان به ندرت قادر به کشف فرش های ایرانی و بسیار قدیمی در اکتشافات خود بوده اند. از این رو، شاید صنعت فرش سابقه بیشتری در تاریخ ایران داشته است. اما کشفیات کمکی به پیدا کردن تاریخ دقیق آغاز شدن این صنعت نمی کنند.
سوابق تاریخی نشان می دهد که دربار هخامنشی ها از دوران کوروش با فرش های باشکوهی مزین شده بود. به گفته مورخان تخت معروف تاجدیس، به نماد ۳۰ روز در ماه با ۳۰ تخته فرش و ۴ فرش دیگر به عنوان ۴ فصل سال مفروش بوده است. در دوران قدیم فرش دستباف یکی از کالاهای مهم برای زینت خانه به شمار می آمد و می توان گفت هرکس در هر قشری از جامعه برای خانه خود فرش دستباف تهیه می کرد. اما امروزه به دلیل قیمت بالا، هر کسی توانایی خرید فرش ها دستباف را ندارد.
تاریخ فرش در ایران
اگر بخواهیم به تاریخ فرش پی ببریم، می توانیم به سخن هومر، حماسه سرای یونانی اشاره کنیم. او از تخت جلوسی سخن گفته که با یک قالی ارغوانی رنگ مفروش شده بود. «گزفون» مورخ، فیلسوف و سردار آتنی که در سال ۴۰۱ قبل از میلاد مسیح برای جنگ به ایران آمده نیز گفته:«ایرانیان عادت دارند روی بافته هایی نرم استراحت کنند.». اما قدیمی ترین فرش دستبافت ایرانی را می توان فرش «پازیریک» نامید و در واقع می توان تاریخ فرش در ایران را به قدمت فرش پازیریک دانست. این فرش در سال ۱۹۴۹ در منطقه پازیریک روسیه کشف شد. ابعاد فرش پازیریک ۲ متر مربع بوده و ۳۶ گره در هر سانتی متر مربع دارد؛ این فرش از رنگ های قرمز تیره، سبز، آجری و قهوه ای بافته شده است. مورخان دلیل باقی ماندن فرش پازیریک را سرما و یخبندان روسیه می دانند چون به هر حال با گذشت زمان این الیاف باید از بین می رفت.
در طرح این فرش، اسب ها، گوزن های خالدار و آهوهایی وجود دارند که از نژاد حیوانات ایرانی هستند. همچنین نوع گره زدن دم اسب ها و کاکل آنها و همچنین صف مردانی که همراه با چهارپایان می آیند شیوه هخامنشیان است؛ و همه اینها اثباتی بر ایرانی بودن فرش پازیریک. پس اگر پازیریک را قدیمی ترین فرش ایرانی به شمار ببریم، قدمت تاریخ فرش در ایران به ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح یا به عبارتی بیش از ۲۰۰۰ سال پیش باز می گردد. هر چند عوامل مختلفی در برهه های مختلف زمانی باعث تحول این هنر در ایران شد: حمله مغول ها و ظهور اسلام و ….
تحولات صنعت فرش در طول تاریخ در ایران
علاوه بر کشفِ فرش پازیریک، مکتوبات تاریخی دیگری هم وجود دارد که اهمیت این هنر در ایران را نشان می دهد. برای مثال پس از اینکه اسکندر مقدونی ایران را فتح می کند و به پاسارگاد می رود، تابوت کوورش کبیر را مزین به فرشی ظریف و نفیس می بیند.
براساس تاریخ فرش در ایران می توان گفت که فرش های ایرانی در دوران صفویان به اوج خود از نظر زیبایی و بافت رسید. این اتفاق به دلیل اهمیت دادن پادشاهان به این هنر بود و از فرش به عنوان کالایی برای تجارت محسوب می شد و فرشبافی از یک هنر روستایی به صنعتی جهت کسب درآمد تبدیل شد.
شاه عباس صفوی بهترین بافندگان و طراحان فرش را گرد هم آورد و کارگاه های سلطنتی را تاسیس کرد که در این کارگاه ها شاهکارهای بی نظیری خلق می شد.
در موزه های مشهور جهان، فرش هایی از این دوره موجود است. از جمله آنها می توان به قالی مشهور اردبیل اشاره کرد. این قالی در همین کارگاه ها بافته شده بود.
در دوره افشاریان به علت جنگ های متعددی که در این دوران رخ داد، این هنر، کمرنگ تر از دوران صفویان شد و دیگر رونق سابق را نداشت؛ اما در هیچ دورانی فرشبافی به طور کامل در ایران از بین نرفت. در دوران زندیه فرشبافی در نقاط مختلفی از ایران رواج داشته است. از جمله این شهرها می توان به خراسان، کرمان، کاشان، یزد، هرات، آذربایجان، بروجرد و ترکمن صحرا اشاره کرد. در دوران قاجار به دلیل اهمیت دادن و استقبال سایر کشور ها به فرش ایرانی و مورد اقبال قرار گرفتن آن، تقاضا بالا رفت و مجددا شاهد رونق فرشبافی در ایران شدیم. در مورد دوران ساسانیان می توان گفت که معروف ترین اثر، همان فرش معروف بهارستان است. طرح این فرش چهار فصل است.
بعد از فتح ایران توسط اعراب، یکی از فرمانده های عرب این فرش را به مدینه فرستاد تا قطعه قطعه و به حاکمان آن اهدا شود. در این دوران به دلیل اینکه خلفا فرشبافی را تجمل گرایانه می دانستند، این صنعت از رونق افتاد. اما بعد از روی کار آمدن خلفای عباسی، مجددا این هنر جانی تازه گرفت. اثری از فرش های دوران اسلامی ایران در دست نیست، اما محمد بن احمد مقدسی جهانگرد و جغرافیدان عرب در کتاب خود به رواج صنعت فرشبافی در خوزستان اشاره کرده است.
در روزگار معاصر ما شهر کاشان به عنوان پایتخت فرش جهان معرفی شده است و اکنون تعداد زیادی کارخانه تولید فرش ماشینی و دستباف در کاشان، آران و بیدگل وجود دارد. امروزه فرش ها تنوع بسیار زیادی هم در طرح و رنگ، جنس و نخ استفاده شده دارند. ورود رایانه باعث شده که نقشه های دقیق تر و زیباتری برای فرش ها کشیده شود. از سمتی با وجود مکانیزه شدن صنعت فرش، همچنان شاهد فرش های سنتی و دستباف هستیم که قیمت بالاتری نسبت به دیگر فرش ها دارند.
ایران سالانه چند میلیون دلار فرش دستباف صادر می کند. اما کپی های فرش های ایرانی که کشور های دیگر آنها را تولید می کنند با قیمت کمتری در بازار موجود هستند که کار را برای صنعت فرشبافی ایران سخت کرده است. کشورهای دیگر سعی در تقلید از فرش های ایرانی دارند و به همین دلیل در این دوران شاهد بیشترین رقابت در تاریخ فرش در ایران با تولید کنندگان خارجی هستیم. امروزه فرش شناسی به عنوان یک علم وجود دارد و یک از از به وجود آمدن آن می گذرد.
