1. مقدمه

صنعت فرش و قالی از الیاف مصنوعی و طبیعی متنوعی برای نخ‌های تار و پود و خاب استفاده می‌کند. تفاوت اصلی بین الیاف فرش و الیاف پوشاک عمدتاً در قطر آن‌ها است. الیاف فرش به طور کلی ضخیم‌تر از الیاف پوشاک هستند. اصلی‌ترین الیاف مورد استفاده برای فرش و قالی، نایلون، پلی‌پروپیلن و پشم هستند.

در حالی که از الیاف طبیعی در قالی‌بافی دستی استفاده می‌شود، الیاف مصنوعی بیشتر برای تولید فرش‌های ماشینی و بافته‌شده استفاده می‌شوند. پلی‌پروپیلن به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، هم برای خاب و هم برای تار و پود به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

2. ساختار و خواص الیاف فرش

1. فرش‌ها از الیاف مختلفی بافته می‌شوند که به دو دسته کلی طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند. در اینجا به بررسی برخی از این الیاف می‌پردازیم.
   الیاف مصنوعی

   ۱. نایلون

   نایلون نوعی پلی‌آمید با خاصیت ارتجاعی بالا است که به همین دلیل برای تولید فرش‌های بافته شدۀ ماشینی بسیار مناسب است. این الیاف بادوام، مقاوم در برابر لکه و پرزدهی هستند و در دو نوع فیلامنت و نخ کوتاه (استاپل) موجود هستند.

2. الیاف اکریلیک

   الیاف اکریلیک از آکریلونیتریل ساخته شده و از ویژگی‌هایی مانند رنگ‌پذیری آسان، حجم زیاد و قابلیت شستشو برخوردارند. این الیاف به دلیل دارا بودن خاصیت ارتجاعی پایین، برای ساخت فرش چندان مناسب نیستند، اما به طور کلی به‌عنوان نخ فرش کاربرد دارند.

3. الیاف پلی‌پروپیلن

مقاومت در برابر نور خورشید، وزن سبک، ضد آب بودن و قیمت مناسب، پلی‌پروپیلن را به الیافی ایده‌آل برای تولید انواع فرش‌ تبدیل کرده است. الیاف پلی‌پروپیلن به دلیل کم هزینه بودن، بهبود تکنولوژی و عملکرد، به سرعت در حال تصاحب سهم بازار از نایلون است.

خواص فیزیکی الیاف فرش

4. الیاف پلی‌استر

حفظ شکل عالی، مقاومت در برابر لکه و نرمی، از جمله مزایای الیاف پلی‌استر هستند که آن‌ها را برای فرش‌های با پرز بلند مناسب می‌سازند. با این حال، خاصیت ارتجاعی پایین و رنگرزی دشوار این الیاف، نقاط ضعف آن محسوب می‌شوند.

الیاف طبیعی

1. پشم

   پشم یک الیاف طبیعی است که از موی حیواناتی مانند گوسفند، بز و… به دست می‌آید. این الیاف به دلیل ساختار پیچیدۀ شیمیایی، عایق حرارتی بسیار خوبی هستند. پشم به دو دستۀ کلی پشم پوشاک و پشم فرش تقسیم می‌شود. پشم فرش در تولید فرش‌های دستبافت سنتی کاربرد دارد. استرالیا، آفریقای جنوبی و نیوزیلند از مهم‌ترین تولیدکنندگان پشم فرش در جهان هستند. پشم از نظر ساختاری از سلول‌های قشر مرکزی و سلول‌های کوتیکولی تشکیل شده است. این الیاف به طور طبیعی در برابر آتش مقاوم هستند.

2. ابریشم

   ابریشم نیز یک الیاف پروتئینی است که از پیلۀ کرم ابریشم به دست می‌آید. این الیاف بسیار نرم، لطیف و براق هستند. ابریشم در تولید فرش‌های نفیس دستبافت کاربرد دارد. هند و ایران از جمله کشورهایی هستند که فرش‌های ابریشم با کیفیتی تولید می‌کنند.

3. کنف یا جوت

   کنف نوعی از الیاف است که از گیاه کنف به دست می‌آید. این الیاف در گذشته به‌عنوان مهم‌ترین الیاف تار و پود استفاده می‌شدند. امروزه الیاف مصنوعی مانند پلی‌پروپیلن جایگزین کنف در فرش‌های ماشینی شده‌اند. کنفِ پشمی‌شده نیز برای تولید نخ خاب در فرش و قالیچه کاربرد دارد. فرش‌های کنف پشمی شده به‌عنوان فرش‌های با کیفیت پایین شناخته می‌شوند.

4. پنبه

   پنبه یک الیاف گیاهی است که از غوزۀ پنبه به دست می‌آید. این الیاف نرم، جاذب و تنفس‌پذیر هستند و به طور عمده در تولید پوشاک، بافته‌های متنوع و انواع فرش کاربرد دارند.

۳. آزمایش و کنترل کیفیت نخ فرش

نخ فرش مهمترین مادۀ اولیه برای تولید فرش و قالیچه است. کیفیت فرش به طور کامل به کیفیت نخ و کیفیت نخ نیز در درجه اول به کیفیت الیافمورد استفاده بستگی دارد. همۀ این معیارها به هم مرتبط هستند.

برای اطمینان از اینکه تولیدکنندۀ فرش مواد اولیۀ مناسب را برای محصول خود در اختیار دارد، همیشه کنترل کیفیت دقیق، کنترل فرایند و بازرسی توصیه می‌شود. در زیر مهم‌ترین خواصی که باید در مرحلۀ انتخاب الیاف ارزیابی شوند، آورده شده است:

• قطر الیاف
• طول الیاف
• درصد چین خوردگی
• رنگ پذیری

برای نخ‌های بر پایۀ پشم، خواصی که باید ارزیابی شوند عبارتند از:

• نمره
• تعداد لا
• درصد الیاف غیر پشمی
• درصد چربی باقیمانده
• طول متوسط الیاف
• تعداد تاب در هر اینچ/سانتی‌متر
• درصد مواد گیاهی

تمام این معیارها یا پارامترها تأثیر بسیار قابل‌توجهی در خواص نخ دارند. هر یک از آن‌ها به طور جداگانه مسئول خواص نهایی نخ هستند و همۀ این معیارها در نهایت ویژگی‌های فرشی را که از نخ تولید کرده‌ایم تعیین می‌کنند.

۴. روندهای آینده

نخ‌های پشمی همچنان سهم عمده‌ای در تولید فرش‌های دستبافت خواهند داشت. اما یکی دیگر از روندهای مهمی که امروزه مشاهده می‌شود، افزایش استفاده از الیاف مصنوعی به جای پشم در تولید فرش است. در آینده تأکید بیشتری بر تولید فرش و قالیچه‌های خاص وجود خواهد داشت و بدیهی است که این امر منجر به نوآوری در تولید نخ‌های مناسب نیز خواهد شد.

فرش‌های خاص به شرح زیر هستند:

• فرش های پزشکی: استفاده از فرش در بیمارستان یا هر کلینیک پزشکی باتوجه‌به الزامات سختگیرانۀ کیفیت برای بهداشت، تردد و نگهداری، موضوع بسیار حساسی است. فرش‌های مخصوص کاربردهای پزشکی باید از کیفیتی برخوردار باشند که گردوغبار یا آلودگی از هر نوع را به خود جذب نکنند و همچنین به‌راحتی قابل شستشو باشد.
• فرش‌های آنتی استاتیک: شایع‌ترین مشکل الکترواستاتیکی مرتبط با فرش‌ها زمانی رخ می دهد که فردی روی فرش‌های بدون روکش راه برود، بار الکتریکی پیدا کند و دچار شوک شود، حتی فرش‌های پشمی نیز در هنگام استفاده در محیط‌های با رطوبت کم مستعد چنین مشکلاتی هستند.
• فرش‌های داغ: این نوع فرش برای گرمایش خودکار استفاده می‌شوند و حس پتو را القا می‌کنند.
• فرش‌های مخصوص هواپیما: این فرش‌ها باید از تست دقیق اشتعال‌پذیری عبور کنند.