راهنمای کامل تاریخچۀ فرشهای ایرانی | قسمت چهارم
دورۀ صفویه فصل مهمی در تاریخ ایران به شمار میرود که اغلب از آن بهعنوان «دوران طلایی» ایران یاد میشود. در این دوره، هنر، شعر و فرهنگ ایرانی شکوفا شد و به رنسانسی هنری منجر شد. شاعران نامداری مانند حافظ و سعدی، به همراه هنرمندانی همچون رضا عباسی، نقشهای محوری در این احیای فرهنگی ایفا کردند.
معرفی سلسلۀ صفویه و تأثیر آن بر هنر و فرهنگ
در سال ۱۵۰۱ میلادی شاه اسماعیل یکم در تبریز تاجگذاری کرد و سلسلۀ صفویه را بنیان گذاشت. شاه اسماعیل یکم به دلیل نقش خود در انتخاب تشیع بهعنوان دین رسمی ایران شناخته میشود و او را پس از فتح اعراب، بهعنوان اولین حاکم ملی ایران میشناسند. حکام بعدی مانند شاه تهماسب یکم و شاه عباس یکم، بیشتر از پیش از هنر دورۀ صفوی ایران حمایت کردند.
در این دوره، سلسلۀ صفویه محیطی برای رشد هنری و فرهنگی را پرورش داد. این زمانی بود که فرشهای نفیس ایرانی ساخته میشد و سایر اشکال هنری به قلههای تازهای از ظرافت و پیچیدگی میرسیدند.
بررسی تحول طراحی، مواد و تکنیکهای بافندگی در این دوره
دورۀ صفویه شاهد پیشرفتهای قابلتوجهی در قالیبافی بهعنوان یک هنر بسیار مورد احترام بود. درحالیکه هیچ فرش اولیهای از دوران صفویه باقی نمانده است، محققان برای درک طرحهای قالی آن دوره به تذهیبهای کتاب و نگارههای مینیاتوری دورۀ تیموری روی آوردهاند. این آثار هنری، فرشهای پر جنبوجوش و پیچیدهای را با نقوش هندسی تکراری به تصویر میکشند که اغلب بهصورت طرحهایی شبیه به صفحۀ شطرنج چیده شدهاند و با تزئینات حاشیهای الهام گرفته از خوشنویسی اسلامی تکمیل میشوند.
این طرحها شباهتهای چشمگیری با فرشهای آناتولی در همان دوره داشتند که نشاندهندآ انتقال متقابل تأثیرات طراحی است. قالیهای صفوی به دلیل نقوش پر پیچوخم و اسلیمی خود که در ابتدا در تذهیب نسخههای خطی و تزئینات معماری به کار میرفت، شهرت داشتند و به ظهور یک سبک منحصربهفرد در فرشهای آنتیک منجر شدند. صفویان همچنین نقش مهمی در بهبود تکنیکهای بافندگی ایفا کردند و امکان خلق جزئیات طرحهای خمیدۀ ظریف را فراهم آوردند.
نقش فرش در جامعه، سیاست و روابط بینالملل صفوی
قالیبافی در دورۀ صفویه صرفاً یک صنعت نبود، بلکه اهمیت عمیقی در جامعه، سیاست و روابط بینالملل داشت. شاه عباس صفوی (۱۵۸۷-۱۶۲۹) از حامیان برجستۀ هنر بود و در تحول هنرهای تزئینی در این دوره نقش بسزایی داشت. او نهتنها یک حاکم بود بلکه نقاش و طراح فرش هم بود.
طرحهای دورۀ صفوی در این دوره از خطوط خمیده به خطوط مستقیم تغییر یافت و منجر به ظهور الگوهای جدید و پیچیده شد. این نقشهها با دقت روی طرحهای کارتونی کشیده میشدند و بهعنوان راهنما برای هنرمندانی عمل میکردند که آنها را از طریق بافندگی جان میبخشیدند. درحالیکه تنها تعداد محدودی از فرشهای صفوی تا به امروز باقی مانده است، اما هر یک از آنها گواهی بر عظمت هنری این دوره است.
سلسلۀ صفویه چهار مرکز اصلی قالیبافی در ایران مرکزی، تبریز، کرمان و شرق ایران تأسیس کرد. تبریز که در ابتدا پایتخت صفویان بود، به صنعت بافندگی قابلتوجه خود شهرت داشت و هنوز هم دارد. ایران مرکزی، بهویژه کاشان و اصفهان، به فرشهای پرزدار ابریشمی شهرت داشتند. شاه عباس در دوران سلطنت خود کارگاهی در اصفهان برای تولید فرشهای ابریشمی و زربافت تأسیس کرد که تحول قابلتوجهی در قالیبافی به شمار میرفت.
این فرشهای نفیس با طرحهای پیچیدهشان، نهتنها بازتابی از هنر صفوی هستند، بلکه تجسمی از اهمیت فرهنگی، هنری و سیاسی این دوره نیز هستند. یکی از مشهورترین فرشهای صفوی، قالی اردبیل است. قالی اردبیل یک جفت قالی است که در سال ۱۵۳۹ میلادی و در دوران شاه تهماسب صفوی بافته شدند و اکنون یکی از آنها زینتبخش موزۀ ویکتوریا و آلبرت لندن است و دیگری در موزۀ هنر لسآنجلس نگهداری میشود.
