طرح‌ها، نقش‌ها و نمادها در فرش‌های ایرانی | ادامه

تصویر فرش سهند
فرش سهند

راهنمای کامل تاریخچۀ فرش‌های ایرانی | قسمت نهم

طرح شاه عباسی

اصطلاح شاه عباسی به نوعی طراحی سراسری گفته می‌شود که از نقوش کلاسیک دورۀ میانۀ صفویه تشکیل شده است. اساس تمامی طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیقی با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را ایجاد می‌کنند. انواع طرح‌های این گروه عبارتند از: شاه عباسی لچک ترنج، شاه عباسی افشان، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری، شاه عباسی هفت رنگ و… 

طرح‌های شاه عباسی در تمام نقاط ایران بافته می‌شوند. طراحان کرمان، کاشان، تبریز، اصفهان و مشهد عاشق کشیدن زیبایی‌های پرکار و متنوع آن‌ها هستند. در روستاها نیز بسیاری از بافندگان از این طرح استفاده می‌کنند.

طرح بید مجنون

طرح بید مجنون، یکی از مشهورترین و زیباترین طرح‌های فرش‌های قدیمی ایرانی است. این طرح ترکیبی از بید مجنون، سرو، صنوبر و درختان میوه است. اصالت آن مشخص نیست، اما احتمالاً کردی است. این طرح توسط بافندگان عشایری یا روستایی ابداع شده و در گذشته در شمال غرب ایران رایج بوده است و امروزه کمتر دیده می‌شود.

طرح خرچنگ

طرح خرچنگ که نام خود را از نقش اصلی آن، یعنی خرچنگ، گرفته است، یکی از طرح‌های رایج در فرش‌های ایرانی است. این طرح که با خطوط صاف و شکسته ترسیم می‌شود، ظاهری ساده و بافتی آسان دارد و در عین حال از زیبایی و ظرافت خاصی برخوردار است.

منشأ دقیق طرح خرچنگ مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که ریشه در هنر ترکی دارد. این طرح در میان قالی‌های مناطقی مانند قره‌باغ، در کشور آذربایجان و همچنین در میان قالی‌های شیروان در جنوب قفقاز، رایج است. علاوه بر این، در برخی از روستاهای ترک‌نشین در منطقۀ هریس و همدان نیز می‌توان ردپای این طرح را یافت.

شباهت‌هایی که بین نقش‌های بیضی‌شکل بزرگ این طرح با برخی از برگ نخلی‌های دورۀ صفویه وجود دارد، این احتمال را مطرح می‌کند که طرح خرچنگ از طرحی الهام گرفته شده باشد که توسط یکی از طراحان بزرگ صفوی ترسیم شده بوده است.

طرح خرچنگ، مانند طرح بید مجنون، نمونه‌ای از یک طرح ساده، متعادل و هندسی است که بافتی آسان دارد و در‌عین‌حال، از اصالت و ظرافت منحصربه‌فردی برخوردار است. این ویژگی‌ها سبب شده تا این طرح در میان بافندگان فرش‌های ایرانی، به‌ویژه در مناطق ترک‌نشین، از محبوبیت بالایی برخوردار باشد و در طول تاریخ، در اشکال و رنگ‌های مختلفی بافته شود.

طرح گل حنا

تفسیرگران اغلب گفته‌اند که این نقش کوچک و تکرارشونده به نام گیاه حنا نام‌گذاری شده است، درحالی‌که شباهت زیادی به آن ندارد. گل حنا همچنین برای اشاره به گل ختمی نیز استفاده می‌شود، که طرح آن را تداعی می‌کند.

اگرچه این طرح در ایران شناخته شده است، اما رواج گسترده‌ای ندارد. به نظر می رسد از اراک نشئت گرفته باشد و همچنان یکی از رایج‌ترین طرح‌هایی است که بافندگان مشک‌آباد از آن استفاده می‌کنند. در غرب، این طرح را اغلب به دلیل شباهت به شکوفۀ شاه بلوط، طرح شاه بلوط می‌نامند.

طرح جوشقانی

طرح جوشقانی برای بیش از دو قرن در روستایی به نام جوشقان با نقوش اصلی و حاشیۀ بدون تغییر بافته شده است. این طرح در تبریز، همدان و گاهی اوقات در منطقۀ هریس بافته می‌شود و در خراسان، کرمان و فارس نیز تقریباً ناشناخته است.