طرح‌ها، نقش‌ها و نمادها در فرش‌های ایرانی

تصویر فرش سهند
فرش سهند

راهنمای کامل تاریخچۀ فرش‌های ایرانی | قسمت هشتم

فرش‌های ایرانی به‌خاطر تنوع طرح‌ها، نقش‌ها و نمادهایشان که هر یک مفهوم خاص خود را دارند، موردتوجه قرار می‌گیرند. برخی از نقوش رایج در فرش‌های ایرانی عبارتند از:

طرح ریزماهی (هراتی)

طرح ماهی که به هراتی نیز معروف است یکی از پرآوازه‌ترین و گسترده‌ترین طرح‌های فرش در ایران است. این طرح با نقش‌های ظریف و تکرارشوندۀ خود، بیانگر دقت و ظرافت طراحی ایرانی است. طرح ماهی به دو صورت بافته می‌شود که نوع اول که در غرب ایران رایج‌تر است دارای لوزی شکل مشخصی است و نوع دوم که بیشتر در خراسان دیده می‌شود فاقد لوزی است. این طرح در سراسر ایران و حتی در فرش‌های عشایری بافته می‌شود.

طرح بته

طرح معروف ایرانی به نام بته (برگ) که به طرح صنوبر (کاج) نیز معروف است، اصالتاً طرحی از برگ‌های در هم پیچیده است. بافندگان ایرانی با ذوق هنری خود، شکل‌های مختلفی از این طرح را خلق کرده‌اند. طرح بتۀ میری (صنوبر کوچک) رایج‌ترین نوع آن است و در سراسر دنیا کپی‌برداری شده است. هرچند به نظر ساده می‌رسد، بافت درست آن نیازمند دقت فراوان است.

طرح لچک ترنج

طرح لچک ترنج یکی از اصیل‌ترین و کهن‌ترین نقوش قالی ایرانی است. قدمت این طرح به قرن پانزدهم میلادی می‌رسد و در ابتدا برای تزیین جلد کتاب‌های چرمی نفیس به کار می‌رفته است. ظرافت و شکوه این طرح، نظر طراحان فرش را به خود جلب کرد و از قرن شانزدهم میلادی، این نقش به‌عنوان یکی از نقوش اصلی قالی ایرانی رواج پیدا کرد و تا به امروز نیز از محبوب‌ترین طرح‌ها باقی مانده است.

تنوع بی‌نظیری در طراحی لچک ترنج وجود دارد و قالی‌های نفیس و ارزشمندی با این طرح در مناطق مختلف ایران بافته شده‌اند. هرچند خلاقیت و ظرافت طراحان ایرانی در خلق طرح‌های متنوع لچک ترنج زبانزد است، اما بافندگان قالی نیز با تبحر و ظرافت تمام، این نقوش را بر تار و پود قالی جان می‌بخشند و ظرافت و زیبایی آن را دوچندان می‌کنند.

استفاده از طرح لچک ترنج در فرش‌های نفیس تبریز، کاشان و هریس بسیار رایج است و این طرح به‌عنوان یکی از نشانه‌های اصالت و قدمت فرش ایرانی شناخته می‌شود.

علاوه بر زیبایی و اصالت، طرح لچک ترنج معنایی نمادین نیز دارد. برخی معتقدند که ترنج در این طرح نمادی از خورشید و لچک‌ها نمادی از چهار فصل هستند. عده‌ای دیگر نیز ترنج را نمادی از بهشت و لچک‌ها را نمادی از راه‌های رسیدن به آن می‌دانند.

هرچند در مورد معنای نمادین این طرح نظرات مختلفی وجود دارد، اما نمی‌توان از زیبایی و ظرافت بی‌نظیر آن چشم‌پوشی کرد. طرح لچک ترنج، نگینی درخشان در گنجینۀ هنر و فرهنگ ایرانی است که ذوق و سلیقۀ ایرانیان را به بهترین نحو به نمایش می‌گذارد.

طرح میناخانی

طرح میناخانی که نامش به بافنده‌ای تبریزی به نام «مینا خان» نسبت داده می‌شود، در واقع ریشه‌ای عمیق‌تر از این حرف‌ها دارد. با وجود این که شواهدی از رواج این طرح در اواخر قرن نوزدهم در تبریز وجود دارد، اما قدمت آن به مراتب بیشتر است و شواهد نشان می‌دهد که اصالت آن احتمالاً طرحی کردی است.

حضور پررنگ این طرح در قالی‌های قدیمی ساووجبلاغ و بیجار، مؤید این ادعاست. سادگی و سهولت بافت این طرح، در کنار زیبایی ظریف و تکرار شوندۀ آن، باعث شده تا در بسیاری از نقاط ایران رواج پیدا کند.

امروزه، طرح میناخانی یکی از نقش‌های رایج در قالی‌های مشک‌آباد اراک به شمار می‌رود. استادکاران قالی‌بافی تبریز نیز گاه از این طرح استفاده می‌کنند و می‌توان ردپای آن را در فرش‌های مناطق هریس، همدان و چهارمحال نیز مشاهده کرد.

میناخانی، با وجود سادگی ظاهری، نقشه‌ای اصیل و دیرینه دارد که در گذر زمان، جایگاه خود را در میان طرح‌های قالی ایرانی حفظ کرده است.