با صنعتی شدن فرش‌بافی و افزایش تعداد کارخانه‌های فرشِ ماشینی و کارگاه‌های فرش دست‌باف، شاید لازم باشد تا نگاهی به تأثیراتی که این صنعت بر محیط‌ِزیست می‌گذارد بیندازیم. افزایش صنعتی شدن توجه بسیاری از فعالان محیط‌ِزیست را به خود جلب کرده است. چراکه با رعایت نشدن اصول و قوانین زیست‌محیطی این کارخانه‌ها می‌توانند برای محیطِ‌زیست خطرساز و آسیب‌زا باشند.

از گذشته تا به امروز، فرش در فرهنگ ایرانی جایگاه بسیار ویژه‌ای داشته است و اکثر افراد با هر طبقۀ اجتماعی از فرش، هم به‌عنوان یک کف‌پوش و هم به‌عنوان زینت خانه استفاده می‌کردند. به‌همین‌خاطر، فرش‌بافی از دوران قدیم در ایران رواج داشته است. اما امروزه با افزایش جمعیت، تقاضا هم بیشتر شده است. این افزایش تقاضا به افزایش کارخانه‌ها و دستگاه‌های صنعتی انجامیده است.

رنگرزی فرش ماشینی و دست‌باف

بافتن فرش، مراحل گوناگونی دارد که یکی از آن‌ها مرحلۀ رنگرزی است. در این عملیات، رنگ در دمایی مناسب و طی مدت زمان مشخص به الیاف داده می‌شود. نخ و الیاف در محلولی از مواد شیمیایی و مواد رنگ‌زا قرار می‌گیرند و رنگ مورد نظر را به خود می‌گیرند. برخی معتقدند که رنگ‌های شیمیایی، هرچقدر هم براق و زیبا باشند، بعد از مدتی با پا خوردن و مستهلک شدن، کدر می‌شوند. اما رنگ‌های طبیعی هرچقدر که بیشتر استفاده شوند و پا بخورند براق‌تر و زیباتر می‌شوند.

مادۀ رنگ‌زا

مادۀ رنگ‌زا به همۀ مواد طبیعی و شیمیایی گفته می‌شود که قابلیت رنگ کردن الیاف و منسوجات را داشته باشند. مواد رنگ‌زا به دو دستۀ کلیِ رنگ‌زاهای طبیعی و رنگ‌زاهای شیمیایی تقسیم می‌شوند. اما دستۀ سومی هم وجود دارد که از ترکیب این دو نوع رنگ‌زا به وجود می‌آید.

رنگ‌زاهای طبیعی از سه روش تولید می‌شوند:

1. رنگ‌زاهای تولیدشده از مادۀ معدنی، مانند خاک سرخ
2. رنگ‌زاهای تولیدشده از حشرات یا صدف‌های خاص، مانند حشرۀ قرمزدانه و صدف فرفری
3. رنگ‌زاهای تولیدشده از رنگ‌دانه‌های ریشۀ گل‌ها، برگ‌ها، میوه‌ها و پوست نباتات

این مواد تا قبل از اینکه میزان تقاضا بسیار بالا برود، پاسخگوی نیاز انسان‌ها بوده‌اند. اما مشکلات تهیۀ رنگ‌های طبیعی و همچنین مقرون‌به‌صرفه نبودن آن‌ها دانشمندان را بر‌آن داشت که دست به تولید رنگ‌های شیمیایی از طریق سنتز کردن بزنند. اما رنگ‌های شیمیایی هم مشکلات خاص خود را دارند. برای مثال مشکلات و مسائل زیست‌محیطی ناشی از پساب رنگ‌زاهای مصنوعی.

امروزه بررسی اثرات فرایند رنگرزی روی محیطِ‌زیست در همۀ کشورها اهمیت زیادی پیدا کرده است. اکنون در مناطق متعددی که اتفاقاً جزو کشورهای در حال توسعه هم هستند، قوانین خاصی را در مورد نوع رنگ‌های مصرفی و روش‌های دفع پساب‌های حاصل از آن تدوین نکرده‌اند. اما برای مثال در ایالت کالیفرنیای آمریکا مقررات خاص و ویژه‌ای در این زمینه در حال اجرا است. این قوانین در مورد نوع مواد رنگ‌زا و روش‌های رنگرزی تعیین شده‌اند.

ویژگی رنگ‌زاهای دیسپرس و کاتیونیک

مواد رنگ‌زای دیسپرس
این نوع رنگزا‌ها، جزو رنگ‌زاهای مصنوعی محسوب می‌شود که در آن‌ها مواد زیر گروه یونیزه‌کننده‌ها وجود ندارد. این نوع مواد رنگ‌زا قابلیت حل شدن کمتری در آب دارند، از همین جهت از آن‌ها برای رنگرزی الیاف و منسوجات پلی‌استری استفاده می‌شود. رنگ‌زاهای دیسپرس قابلیت تخریب‌پذیری زیادی در محیطِ‌زیست دارند و فاقد مواد سمی و مضر هستند. پس آسیب چندانی به محیط‌ِزیست نمی‌زنند و برای آن مناسب هستند.

مواد رنگ‌زای کاتیونیک (بازیک)
در این مدل موادِ رنگی اجزای کاتیونیک نقش زیادی در تولید رنگ دارند. بر اساس بررسی‌های انجام شده ممکن است مواد رنگ‌زای کاتیونیک سرطان‌زا باشند. نکتۀ حائز اهمیت این است که باتوجه‌به شاخص‌های زیست‌محیطی، پسماند‌های ناشی از رنگ‌زاهای کاتیونیک مضر هستند.

امروزه از مواد رنگ‌زای کاتیونیک و دیسپرس برای رنگرزی منسوجات از جنس پلی‌استر و اکرلیک استفاده می‌شود. پلی‌استر و اکرلیک از جمله مواد سازندۀ فرش‌های ماشینی هستند.

مقایسۀ فرش ماشینی و دست‌باف از نظر تأثیر بر محیطِ‌زیست

فرش ماشینی و دست‌باف تفاوت‌های زیادی با هم دارند. برای مثال از جمله معایب فرش دست‌باف می‌توان به زمان بر بودن بافت آن‌ها و قیمت بالایشان اشاره کرد. همچنین فرش‌های دست‌باف وزن بیشتری نسبت به فرش ماشینی دارند. اما فرش‌های دست‌باف ویژگی‌های مثبت بسیار زیادی هم دارند. یکی از این ویژگی‌ها نحوۀ رنگرزی آن‌ها است که برای محیط‌زیست بی‌خطرتر و بهتر است.

برخی از فعالان محیط‌زیست معتقدند که تولید محصولات در کارخانه‌ها به محیط‌زیست آسیب می‌رساند و ترجیح می‌دهند که تا حد ممکن تولیدات را به سمت غیر ماشینی بودن آن‌ها پیش ببرند اما باتوجه‌به تقاضای زیاد و جمعیت زیاد می‌توان گفت که این امر نشدنی است.

از دیگر ویژگی‌های مثبت فرش دست‌باف این است که فرش‌های دست‌باف از الیاف طبیعی ساخته می‌شوند که با بدن انسان سازگارترند. البته ما فرش ماشینی بافته‌شده با الیاف طبیعی هم داریم، که قیمت آن‌ها از فرش ماشینی معمولی بیشتر است.

پس می‌توان گفت علاوه بر آسیب‌هایی که کارخانه‌های فرش ماشینی در صورت رعایت نکردن اصول و قوانین به طبیعت می‌زنند، مهم‌ترین عامل دیگر آسیب‌زا، رنگرزی الیاف است. در رنگرزی طبیعی زباله‌ای تولید نمی‌شود و تنها دورریز آن تفاله‌های گیاهی و طبیعی است که به راحتی به طبیعت باز می‌گردند و آسیبی ایجاد نمی‌کنند.

با توجه به موارد ذکر شده باید گفت که فرش‌های دست‌باف آسیب‌زایی کمتری نسبت به فرش‌های ماشینی دارند. این فرش‌ها به دلیل ساخته شدن از مواد طبیعی قابلیت بازیافت در محیط‌زیست را دارند. همچنین در طی بافت آن‌ها چون نیروی انسانی آن را می‌بافد این مورد هم باعث می‌شود که ضرر کمتری به محیط‌زیست برسد. اما فرش ماشینی در مراحل بافت و همچنین رنگرزی می‌تواند به محیط‌زیست آسیب برساند. چراکه رنگ‌هایی که در فرش ماشینی استفاده می‌شوند، رنگ‌های مصنوعی هستند.
نکتۀ دیگری که باید به آن توجه کنیم این است که در صورت دور ریختن فرش ماشینی و دست‌باف، فرش‌های دست‌باف به دلیل طبیعی بودن الیاف (پشم، ابریشم و…) به محیط باز می‌گردند و به آن آسیب نمی‌رسانند. اما فرش ماشینی به دلیل استفاده از الیاف مصنوعی که عموماً از مواد نفتی هستند برای طبیعت آسیب‌زا هستند و باید به نحو درستی دور ریخته شوند و تا حد ممکن به طبیعت نروند تا این آسیب به حداقل برسد.

تفاوت تأثیرات فرش ماشینی و دست‌باف بر محیط‌زیست چیست؟

فرش‌های دست‌باف دوستی بیشتری با طبیعت دارند و آسیب کمتری به آن می‌رسانند و دلیل آن الیاف طبیعی به کار رفته در آن‌ها و دخالت کمتر ماشین‌آلات و کارخانه‌ها در تولید و بافت آن است. اما، نحوۀ رنگرزی در برخی واحدهای صنعتی فرش مانند کارخانه فرش سهند، به صورت ذوب‌ریسی همزمان است که عملاً به دلیل نداشتن پساب رنگرزی، بسیار دوستدار محیط‌زیست است. همچنین، استفاده از الیاف پلی‌پروپیلن در فرش‌های سهند موجب می‌شود که فرش‌های ماشینی تولید شده قابلیت بازیافت کامل داشته باشند و آسیب و زبالۀ کمتری ایجاد کنند.