هر سال ۱۸ مه (۲۸ اردیبهشت) به‌عنوان «روز جهانی موزه و میراث فرهنگی» گرامی داشته می‌شود. این روز یادآور نقش مهم موزه‌ها در حفظ آثار ارزشمند تاریخی و فرهنگی جوامع بشری است. به مناسبت این روز، در این نوشتار به معرفی یکی از گنجینه‌های فرهنگی ایران یعنی موزه فرش ایران می‌پردازیم؛ موزه‌ای که با تمرکز بر هنر و تاریخ فرشبافی ایرانی، نقش مهمی در حفظ و نمایش میراث فرهنگی فرش ایفا می‌کند.
تاریخچۀ تأسیس موزه فرش ایران
موزه فرش ایران در دهۀ ۱۳۵۰ خورشیدی پایه‌گذاری شد. ساختمان موزه که در شمال پارک لاله تهران قرار دارد، ابتدا در سال ۱۳۴۰ به شکل ناتمام برای گالری فرش ساخته شد اما نزدیک به ۱۵ سال متروکه ماند. در اوایل سال ۱۳۵۵ کار تکمیل و بهسازی بنا آغاز گردید و سرانجام در ۲۲ بهمن ۱۳۵۶ این موزه رسماً گشایش یافت.
با افتتاح این گنجینه در تهران، ایران و جهان صاحب نخستین موزه تخصصی فرش با مجموعه‌ای ارزشمند و بی‌مانند شدند. هدف از تأسیس موزه فرش را می‌توان پژوهش در پیشینه، تحولات و کیفیت تاریخی هنر و صنعت فرش – به‌ویژه فرش ایرانی – دانست. این موزه زیر نظر وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اداره می‌شود و از بدو تأسیس تاکنون مأمنی برای نگهداری شاهکارهای هنر فرشبافی ایران بوده است.
معماری و ساختار موزه فرش ایران
موزه فرش ایران از نظر معماری نیز اثری قابل توجه به‌شمار می‌آید. طراح بنای این موزه معمار نامدار عبدالعزیز فرمانفرمائیان بوده است. ساختمان موزه در زمینی به وسعت ۱۲ هزار متر مربع بنا شده و زیربنایی در حدود ۳۴۰۰ متر مربع دارد. نمای بیرونی ساختمان با الهام از شکل دار قالی طراحی شده و ستون‌ها و آرایه‌های آن یادآور چله‌های دستگاه قالیبافی است. موزه دارای دو طبقه سالن نمایش است: طبقۀ همکف به نمایش دائمی فرش‌های دست‌بافت اختصاص دارد و طبقۀ فوقانی برای برگزاری نمایشگاه‌های موقت و فصلی در نظر گرفته شده است. این طراحی دو‌بخشی امکان ارائۀ همزمان مجموعۀ ثابت موزه و نمایشگاه‌های دوره‌ای را فراهم می‌کند. وجود نورپردازی مناسب و فضای باز درونی، بستری مناسب برای تماشای جزئیات فرش‌های نفیس فراهم آورده است.
آثار شاخص و کم‌نظیر در موزه فرش ایران
مجموعۀ موزه فرش ایران شامل برخی از نفیس‌ترین و کم‌نظیرترین فرش‌های دست‌بافت ایرانی است. در این موزه باارزش‌ترین نمونه‌های قالی ایران از سدۀ ۹ قمری (حدود قرن ۱۵ میلادی) تا دورۀ معاصر نگهداری می‌شود. حدود ۱۳۵ تخته فرش شاهکار از مراکز مهم قالیبافی ایران – مانند کاشان، کرمان، اصفهان، تبریز، خراسان، کردستان و غیره – در تالار همکف به نمایش درآمده است. هر یک از این فرش‌ها نمایندۀ طرح‌ها و سبک‌های اقلیم‌های گوناگون ایران هستند که جلوه‌گر ذوق و هنر بافندگان بنام هستند. به‌عنوان‌نمونه، موزه میزبان فرشی نفیس از دورۀ صفویه با طرح شکارگاه است که در جهان با نام «قالی سنگشکو» شناخته می‌شود. این فرش شاهکاری با زمینۀ تیره و نقوش ظریف حیوانات واقعی و افسانه‌ای در حالات گوناگون است و در مرکز آن ترنجی دیدنی صحنۀ پرتحرک شکار را به تصویر کشیده است.
از دیگر آثار برجسته می‌توان به تابلوفرش‌های تصویری تبریز اشاره کرد که از جمله مجموعه‌ای از قالیچه‌های تصویری شاهنامۀ بایسنقری در موزه نگهداری می‌شود. این فرش‌های تصویری گوشه‌هایی از ادبیات حماسی، اسطوره‌ها، مضامین مذهبی و فرهنگ غنی ایران را به زبان هنر قالیبافی روایت می‌کنند. همچنین در کنار قالی‌ها، چند نمونه گلیم دست‌بافت ایرانی نیز به نمایش درآمده که بیانگر تنوع هنرهای بافتنی سنتی کشور است. تنوع رنگ‌ها، طرح‌ها و تکنیک‌های بافت در آثار موزه فرش ایران، تصویری جامع از تکامل هنر فرشبافی در مناطق مختلف ایران را پیش روی بازدیدکنندگان قرار می‌دهد.
نقش فرهنگی و آموزشی موزه در حفظ میراث فرش
موزه فرش ایران صرفاً محلی برای نمایش قالی‌های قدیمی نیست، بلکه نهادی فعال در پژوهش و آموزش دربارۀ هنر فرشبافی به‌شمار می‌آید. یکی از اهداف اصلی موزه، تحقیق در سوابق و تحولات تاریخی صنعت فرش ایران و گردآوری نمونه‌های گوناگون برای مطالعه و حفاظت است. کتابخانۀ تخصصی موزه فرش ایران با در اختیار داشتن حدود ۳۵۰۰ جلد کتاب به زبان‌های فارسی، عربی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان محسوب می‌شود. این کتاب‌ها زمینه‌های مختلفی از تاریخچۀ فرش، نقوش و طرح‌ها، تکنیک‌های بافت و هنرهای مرتبط را پوشش می‌دهند و به محققان امکان می‌دهند تا دانش خود را در محیط موزه گسترش دهند.
علاوه بر این، موزه با برگزاری نمایشگاه‌های موقت و مناسبتی، پویایی فرهنگی خود را حفظ کرده است. به‌عنوان‌مثال در چهلمین سالگرد بنیان‌گذاری موزه (سال ۱۳۹۶ شمسی)، نمایشگاهی با عنوان «چهل اثر صفوی» برگزار شد که در آن ده‌ها فرش، گلیم و آثار بافتنی دورۀ صفویه از گنجینۀ موزه و دیگر مراکز به نمایش درآمد.
همچنین کارگاه‌ها، بازدیدهای گروهی دانش‌آموزان و دانشجویان و برنامه‌های جانبی دیگر به آموزش نسل جوان دربارۀ ارزش‌های هنر فرش ایرانی کمک می‌کنند. بدین ترتیب، موزه فرش ایران نقش یک پل ارتباطی میان گذشته و حال را ایفا می‌کند؛ از سویی در حفظ و حراست فیزیکی فرش‌های تاریخی کوشا است و از سوی دیگر با نمایش و پژوهش پیرامون آن‌ها، به روشن شدن بسیاری از زوایای تاریک تاریخ و فرهنگ پربار ایران یاری می‌رساند.
اهمیت فرش ایرانی به‌عنوان نماد فرهنگی
فرش ایرانی یکی از شاخص‌ترین نمادهای فرهنگ و هنر ایران زمین به شمار می‌آید. هنر فرشبافی در ایران سابقه‌ای چند هزار ساله دارد و طی قرون متمادی به یکی از ظریف‌ترین و اصیل‌ترین هنرهای دستی جهان تبدیل شده است. زیبایی طرح‌ها و نقش‌های فرش ایرانی، همراه با کیفیت و مهارت در بافت، آن را به سفیر فرهنگ و هنر ایرانی در جهان بدل کرده است.
ایرانیان به داشتن فرش‌های دست‌بافت در خانه‌های خود همواره مباهات کرده‌اند و فرش نفیس جزء جدانشدنی زندگی سنتی ایرانی بوده است. گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که از دربار هخامنشیان گرفته تا مساجد عصر سلجوقی و صفوی، فرش‌های ایرانی زینت‌بخش کاخ‌ها و عبادتگاه‌ها بوده‌اند.
امروز نیز فرش ایرانی در موزه‌های معتبر دنیا جایگاه ویژه‌ای دارد و بیانگر هنر و ذوق نیاکان این سرزمین است. سازمان‌های بین‌المللی نیز بر اهمیت این میراث صحه گذاشته‌اند؛ از جمله یونسکو مهارت‌های سنتی فرشبافی در مناطق مختلف ایران (مانند کاشان و فارس) را به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس جهانی به ثبت رسانده است. این امر نشان می‌دهد که فرش ایرانی تنها یک کالای هنری نیست، بلکه نماینده‌ای از هویت ملی، تاریخ پربار و خلاقیت هنری مردمان ایران است.
طرح‌ها و نقوش فرش‌های ایرانی – از گل‌ها و اسلیمی‌های ظریف تا نقش‌مایه‌های اساطیری – هر یک حامل پیامی فرهنگی هستند که نسل‌به‌نسل منتقل شده‌اند. از این رو، حفظ هنر فرشبافی و حمایت از بافندگان آن به منزلۀ حراست از بخشی از گنجینۀ فرهنگ جهانی است.
تداوم میراث فرش
فرش ایرانی به‌عنوان میراثی زنده، نیازمند پاسداری و نوآوری همزمان است. موزه فرش ایران با حفاظت از آثار کهن و ارزشمند، در حفظ این میراث نقش بی‌بدیلی ایفا می‌کند و با فعالیت‌های فرهنگی خود، پیوند نسل امروز را با هنر دیروز استوار نگه می‌دارد. در کنار تلاش‌های دولتی و فرهنگی، حضور برندهای ایرانی فعال در صنعت فرش نیز برای تداوم این هنر مؤثر است.
فرش سهند – از پیشگامان صنعت فرش ماشینی ایران با بیش از سی سال سابقه در تولید انواع فرش – با بهره‌گیری از طرح‌های اصیل ایرانی در محصولات خود، به حفظ و گسترش فرهنگ فرشبافی یاری می‌رساند. از موزه‌ها گرفته تا تولیدکنندگان معاصر فرش، همگی در تلاشی مشترک زمینه‌ساز زنده نگه داشتن هنر فرش ایرانی برای نسل‌های آینده هستند تا این میراث گرانبها همچنان بر تارک فرهنگ ایران و جهان بدرخشد.
