یکی از مهم ترین مراحل تولید فرش در کشور ما که مهد فرش‌های دستباف و ماشینی است، فرایند طراحی نقشه، پیش از شروع بافت است.  از دیرباز تاکنون در کشور ما طرح ها و نقوش زیادی در طراحی نقشۀ فرش‌ها وجود داشته و دارند که در شکل‌گیری سبک‌های مختلفی از فرش دستباف و ماشینی ایرانی نقش مهمی ایفا کرده‌اند.

دراین مطلب قصد داریم به معرفی شاخص‌ترین نقشه‌های فرش ایرانی بپردازیم و هر یک از انواع نقشۀ فرش را به‌صورت جداگانه بررسی کنیم. پس اگر علاقمند به حوزۀ فرش و طراحی آن هستید، این مطلب جامع را از دست ندهید.

فرش نقشۀ ماهی

یکی از نقشه‌های جذاب و زیبا در فرش‌های دستباف تبریز نقشۀ طرح ماهی است. اساس طرحِ ماهی نگاره‌هایی به شکل برگ خمیده است که نقشی از ماهی را به ذهن می‌آورد. این برگ‌ها به‌صورت قرینه دور گل‌های ریز در حال گردش‌اند. از انواع طرح ماهی درهم می‌توان به ماهی سنه (سنندج)، ماهی فراهان، ماهی قشقایی، ریز ماهی و… اشاره کرد. همچنین به نقش بسیار ریزِ ماهی درهم به طوری که امکان طراحی کوچکتر از آن، وجود نداشته باشد، ریزماهی می‌گویند. از تکرار نقش ریز ماهی، لوزی‌هایی با گلِ هشت پر در داخل و گل‌های بسیار ریزی به نام گلچه یا پاره سیب، در انتهای اضلاع لوزی به نمایش در می‌آید. فرش ماهی می‌تواند ترنج بیضی یا گرد داشته باشد یا بدون ترنج بافته شود.

فرش نقشۀ شاه عباسی

یکی دیگر از نقشه‌های پرطرفدار در بین فرش‌های دستباف و ماشینی، نقشۀ شاه عباسی است. این نقشه برگرفته از گل‌های شاه عباسی به همراه بندهای ختائی در ترکیب با نقوش اسلیمی متنوعی است. اساس طرح‌های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل «شاه عباسی» است. در این نقشه‌ها، گل‌های شاه عباسی روی بندهای ختایی و گاه تلفیق با اسلیمی‌ها، انواع مختلفی از نقوش فرش را به وجود می‌آورند. از انواع فرش نقشۀ شاه عباسی می‌توان به: طرح  لچک ترنج شاه‌عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و… اشاره داشت.

فرش نقشۀ افشان

با گسترش سبک مدرن در منازل ایرانی، فرش نقشۀ افشان طرفداران بسیاری پیدا کرد. افشان به معنی «پراکنده»، شامل طرحی است که برگ‌ها، گل‌ها، ساقه‌ها، پرندگان، حیوانات و… سراسر متنِ فرش را پوشانده‌اند. عناصر تزیینی در این فرش پراکنده هستند. افشان ترنج‌دار نام فرشی با طرح افشان است که از فرم ترنج در میانۀ فرش بهره برده است. طرحِ افشان در ابعاد مختلف و به شیوه‌های گوناگون طراحی می‌شود. از طرح‌های افشان می‌توان به افشان دسته‌گلی، افشان اسلیمی، افشان شاخه‌پیچ، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان گلفرنگ، میناخانی، افشان بندی و… اشاره کرد.

فرش طرح بته‌ای (بته‌جقه)

یکی از نقوش کهن و کلاسیک ایرانی در فرش‌های دستباف و ماشینی، فرش طرح بته‌ای است. نام دیگر طرح بته‌ای طرح بته‌جقه‌ای است که نشانۀ مهم آن سروِ سرکج است. نقش بته‌ای یکی از عناصر خاص راه یافته به هنر فرش‌بافی است که از قدیم زینت‌بخش بسیاری از تولیدات کشورمان، مانند ترمه‌دوزی، قلمکاری، زری‌بافی، قلمزنی، مینیاتور و تذهیب بوده است. معروف‌ترين طرح‌های بته‌ای عبارت‌اند از بته‌جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه‌ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی يا هشت بته، بته مير شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری، بته بازوبندی و بوته بادامی.

فرش با طرح‌های بندی یا واگیره‌ای

فرش‌های بندی یکی دیگر از طرح فرش‌هایی است که مانند فرش نقشۀ افشان یکی از پرطرفدارترین طرح فرش‌هایی است که در منازل مدرن بسیار از آن استفاده می‌شود. علت نامگذاری این طرح فرش این است که یک قطعۀ کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار می‌شود و به دلیل این که این قطعات در مرحلۀ تکرار به هم می‌پیوندند، به این طرح، بندی و یا واگیره‌ای گفته می‌شود.

انواع فرش با طرح بندی که در بازار فرش ایران موجود است عبارت‌اند از: فرش بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه‌ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیوان دار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته‌گل.

فرش طرح ترکمن یا بخارا

نقشۀ فرش‌های ترکمن یا بخارا دارای نقوش هندسی تکرار شونده و خطوط شکسته‌ای هستند که مختص به مردم کوچ‌نشین است. نکتۀ جالبی که در رابطه با فرش‌های ترکمن وجود دارد این است که این فرش‌ها به طور ذهنی و بدون نقشه بافته می‌شوند. از انواع فرش‌های ترکمن در بازار ایران می‌توان به فرش ترکمن قاب یموتی، فرش ترکمنی شانه‌ای، ترکمنی غزال گُز (چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی اشاره کرد.

فرش طرح شکارگاهی

یکی از قدیمی‌ترین نقوش ایرانی فرش نقشۀ شکارگاهی است. استفاده از نقش‌های تصویری جانداران، پیش از اسلام در میان هنرمندان ایرانی رایج و در دورۀ اسلامی در آغاز طراحی این دسته از نقوش دچار رکود شد ولی پس از مدتی رونق دوباره یافت. گفته می‌شود این طرح یادگار دورۀ صفویه و منسوب به مکتب شاه عباسی است. نقشۀ این فرش از  نمایش صحنه‌های شکار و شکارگاه‌های کهن ایده‌برداری شده است. از انواع فرش‌های شکارگاهی می‌توان به فرش شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری اشاره کرد.  در صحنه‌های شکارگاهی، سوارکاران سوار بر اسب خود با استفاده از تیر و کمان، کمند، شمشیر و… در حال شکار حیوانات‌اند.

فرش طرح قابی (خشتی)

در نقشۀ فرش‌های خشتی، زمینۀ فرش به قسمت‌ها یا قاب‌های منظم و نا‌منظمی تقسیم شده است که در داخل هر قاب نقوش مختلفی اعم از گل و برگ پر شده است. نقشه‌های قابی به طرح فرش‌هایی گفته می‌شود که در آن‌ها متن قالی با تقسیم‌بندی‌هاي منظم به قاب‌ها و کتیبه‌هایی چند ضلعی (مربع، مستطیل، لوزی) تقسیم می‌شود. هر یک از قاب‌ها دارای طرحی جداگانه و مستقل از دیگر قاب‌ها است. از ویژگی‌های دیگر این قاب‌ها ساده بودن در طرح و تکرار آن‌ها در متنِ فرش است. از انواع نقشه‌های قابی می‌توان به طرح‌های قاب قرآنی، قاب قابی (بوستان یا مجلسی)، قابی قلمدانی و… اشاره کرد.

فرش نقشۀ گل‌فرنگ

نقشۀ اصلی فرش‌های گل‌فرنگ نشأت گرفته از گل‌های طبیعی، مخصوصاً گل رز با رنگ‌های بسیار روشنی همچون زرد، آبی و سرخ است. گفتنی است که اساس این طرح که در اصفهان به طرح «قاجار» معروف است، گل‌های رنگارنگ چندپر و گلدان‌هایی به سبک غیر بومی است. دلیل نامگذاری این طرح به گل‌فرنگ، شباهت نقوش آن به گل‌های سرخ (رز) و گاهی استفاده از گلدان‌های تزیینی کشورهای اروپایی است.  از انواع این طرح می‌توان به گل‌فرنگ بیجار،گل‌فرنگ مستوفی، گل‌فرنگ لچک ترنج و… اشاره کرد.

فرش محرابی

گونه‌ای از نقشِ فرش است که از محرابِ نماز و تزئینات آن الهام گرفته شده است. در قدیم از این طرح، برای قالیچه‌هایی استفاده می‌شده است که به‌عنوان سجاده مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند و به‌همین‌دلیل به سجاده‌ای و جانمازی نیز مشهور بوده‌اند. هم اکنون نیز هنرمندان، از این طرح، براي تزئین کف و یا دیوارهای اتاق به‌عنوان  تابلو استفاده می‌کنند. در طراحی این فرش، محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچه‌های کوچک می‌پوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستون‌های بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان می‌دهند. از انواع طرح‌های فرش‌های محرابی می‌توان به محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی اشاره داشت.

فرش ایلی

نقشۀ فرش‌های ایلی همانند فرش‌های ترکمن (که خود نوعی فرش ایلی هستند) یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین طرح‌ها در فرش‌بافی ایران بوده است؛ فرش‌های ایلی دیگر نیز مخلوق ذهن قالی‌بافان بومی است. طرح‌های موجود در فرش‌های ایلی الهام گرفته از طبیعت و محیط زندگی قالی‌بافان به ساده‌ترین شکل است. معمولاً در نقشۀ فرش‌های ایلی از نقوش منظم و مدون پیروی نمی‌شود که این نوعی خلاقیت در طراحی فرش است. طراحان فرش این طرح را از منطقه‌ای به منطقۀ دیگر منتقل کرده‌اند، به گونه‌ای که این نوع فرش، از غربی‌ترین نقطۀ ایران به شرقی‌ترین منطقه راه یافته است. از متداول‌ترین طرح‌های فرش‌های ایلی می‌توان به  فرش‌های هیبت‌لو (مربوط به فارس و آباده)، قشقایی بته، افشاری، خاتونی، اردبیل، مزلقان، خمسه، ساوه، تفرش، هریس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکین شهر، بختیاری، کردی، یلمه، گبه (خودرنگ)، سیستان، فردوس، سالارخانی، یعقوب‌خانی، سنگ چوبی، علی میرزائی، جان‌بیگی، جانمازی،جوین، موسی‌آباد، بلوچستان، ویس، قرجه، سنه و دسته‌گل اشاره داشت.

فرش تلفیقی

علاوه بر طرح‌هایی که به آن اشاره کردیم که هر یک از آن‌ها پیشینه‌ای دارند، به مرور زمان طرح‌های دیگری هم از ترکیب و تلفیق دو یا چند نقشه به وجود آمدند که به این نوع نقشه‌ها، فرش‌های تلفیقی گفته می‌شود. اساس کار در طراحی این گونه از نقشه‌ها، ترکیب دو یا چند طرح است. هدف طراح فرش، پدید آوردن طرحی متفاوت و تازه در چهارچوب طرح اولیه است و به این منظور نگاره‌های ریز و درشت و طرح‌های مختلف را در کنار یکدیگر به کار می‌گیرد. این دسته از طرح‌ها از الگو و رنگ‌بندی خاصی پیروی نمی‌کنند و انتخاب آن‌ها باتوجه‌به نظر طراح فرش تفاوت می‌کند. از انواع فرش‌های تلفیقی می‌توان به فرش‌های شاخه‌پیچ ترنج دار، سلسله‌ای ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب‌قابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی دسته‌گل، تلفیقی سبزی‌کار، تلفیقی ترنج دار، تلفیقی ترنجی کف‌ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده و… اشاره کرد.