۱. فرش و محیط‌زیست: یک چالش و یک فرصت
فرش ماشینی یکی از محبوب‌ترین کف‌پوش‌ها در منازل و ادارات سراسر دنیا، از جمله ایران است. در بریتانیا، بیش از ۵۸ درصد کف‌پوش‌ها را فرش تشکیل می‌دهد. اما تولید، نصب و استفاده از فرش با تولید ضایعات زیادی همراه است. این ضایعات شامل بریده‌های فرش در کارخانه و فرش‌های کهنه‌ای است که دور انداخته می‌شوند. تنها در بریتانیا، سالانه حدود ۴۰۰ هزار تن فرش کهنه راهی زباله‌دان‌ها می‌شود.
این حجم بالای زباله، خطری جدی برای محیط‌زیست ماست. تجزیۀ دیرهنگام مواد فرش می‌تواند به هوا، آب و خاک آسیب برساند. با این حال، فرصتی برای تغییر وجود دارد. ما می‌توانیم با تجدید نظر در عادات مصرف، به‌کارگیری فناوری‌های نوین و راه‌حل‌های خلاقانه، این تهدید را کاهش دهیم یا حتی به طور کامل از بین ببریم و همچنان از مزایای داشتن فرش در خانه و محل کار بهره‌مند شویم.
۲. کمی‌سازی پسماند فرش: مشکلی رو به افزایش
یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی قرن حاضر، مدیریت پسماند و کاهش ردپای آن روی کرۀ زمین است. در میان پسماندهای نساجی، پسماند فرش به دلیل حجم زیاد و وزن نسبتاً کم، در صدر این چالش قرار دارد. با توجه به رشد جهانی ۴.۵ درصدی تولید و فروش فرش، بدون تعهد جدی در سطوح سیاسی، فنی و اجتماعی، مشکل پسماند فرش نه تنها حل نمی‌شود، بلکه وخیم‌تر هم خواهد شد.
برای درک بهتر مسئلۀ زبالۀ فرش و چگونگی شکل‌گیری آن، باید کل چرخۀ عمر فرش را از ابتدای تولید تا دور ریختن کامل یا بخشی از آن، بررسی کنیم. با این رویکرد، پسماند فرش را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
(الف) ضایعات پیش از مصرف یا صنعتی: این ضایعات در فرایند تولید فرش، مثل بریدن نخ و دورریز مواد اولیه، به وجود می‌آیند.
(ب) ضایعات پس از مصرف یا فرش‌های کهنه: این دسته شامل فرش‌هایی است که دیگر قابل استفاده نیستند و دور انداخته می‌شوند.
تفاوت بین این دو دسته در حجم زبالۀ تولیدی و راه‌حل‌های کاهش یا حذف آن بسیار مهم است. در قسمت‌های بعدی به تفصیل در مورد هر یک از این دسته‌ها و راهکارهای مدیریت آن‌ها صحبت خواهیم کرد.
۱.۲. ضایعات پیش از مصرف (صنعتی) فرش
برای محاسبۀ دقیق میزان ضایعات تولید فرش، ابتدا باید روش‌های تولید را بشناسیم و فرایندهای مختلفی را که در آن‌ها ضایعات تولید می‌شود، با دقت بررسی کنیم.
به طور کلی، فرش‌ها با چهار روش اصلی بافته می‌شوند:
بافت: این روش تا اواخر دهه ۱۹۵۰ رایج بود و سرعت تولید نسبتاً پایینی داشت (حدود ۷۰ ردیف در دقیقه).
تافتینگ: این روش توسط آمریکا توسعه یافته و در دهۀ ۱۹۵۰ به اروپا معرفی شد. سرعت تولید فرش در این روش حداقل ۲۰۰۰ ردیف در دقیقه است.
پانچ سوزنی: در این روش، سوزن‌های خمیده گره‌هایی در داخل فرش ایجاد می‌کنند یا با چسب در سرعت‌های نسبتاً کم محکم می‌شوند.
روش‌های دیگر: این روش‌ها شامل قالی‌های دست‌بافت است که سرعت تولید آن‌ها بسیار پایین است.
امروزه، حدود ۷۶ درصد از کل فرش‌ها با فناوری تافتینگ، ۱۲ درصد به روش بافته‌شده، ۹ درصد با پانچ سوزنی و ۳ درصد با سایر روش‌ها از جمله قالی دست‌بافت تولید می‌شود.
چند سال پیش، پژوهشگران میزان ضایعات تولید فرش را از ابتدای تولید الیاف تا فرش نهایی بررسی کردند. آن‌ها بر روی فرش تافتینگ تمرکز ویژه‌ای داشتند و میزان ضایعات در کل خط تولید را محاسبه کردند.
بزرگ‌ترین میزان ضایعات معمولاً در مرحلۀ برش و رفو فرش (fitting) ایجاد می‌شود. در این مرحله، میزان ضایعات می‌تواند تا ۱۲ درصد یا حتی بیشتر باشد. باتوجه‌به فرایندهای مختلفی که روی این ضایعات انجام شده، آن‌ها ارزش بالقوه‌ای برای بازیافت دارند.
در تولید فرش با الیاف طبیعی مانند پشم، ممکن است تا ۵ درصد پشم در فرایند پاکسازی اولیه هدر رود. این میزان در الیاف مصنوعی کمتر است و به ۲ تا ۳ درصد می‌رسد. اما در تولید الیاف مصنوعی، به دلیل فرایند پلیمریزاسیون، تبدیل مواد، انتهای کار و پارگی نخ‌ها، ضایعات بیشتری (حدود ۱۵ درصد) تولید می‌شود. همچنین، ۳ درصد ضایعات دیگر در مرحلآ نخ‌پیچی برای تنظیم طول نخ و بسته‌بندی آن به وجود می‌آید.
روش تافتینگ نیز به دلیل کشیدن نخ، پارگی و باقی ماندن نخ روی قرقره‌ها، ضایعات تولید می‌کند. در مقابل، روش‌های بافندگی و نمدمالی ضایعات کمتری نسبت به تافتینگ دارند. بر اساس این برآوردها، کل ضایعات تولید فرش حداقل ۷ درصد است. به عبارت دیگر، به ازای هر یک میلیارد تومان فرش تولید شده، حدود ۷۰ میلیون تومان مواد اولیه هدر می‌رود.
۲.۲. ضایعات پس از مصرف (فرش‌های کهنه)
ضایعات فرش‌های کهنه، در مقایسه با ضایعات پیش از مصرف، بسیار بیشتر است. این نوع ضایعات ناشی از تعویض فرش در ادارات، هتل‌ها، آپارتمان‌ها و منازل است. بنابراین، فرش‌های کهنه از نظر کیفیت، تمیزی، نوع مواد استفاده‌شده، عمر و مقدار با هم تفاوت زیادی دارند.
تنها در بریتانیا، سالانه بیش از ۴۰۰ هزار تن فرش کهنه در زباله‌دان‌ها دفن می‌شود. باتوجه‌به حجم زیاد و وزن نسبتاً کم فرش و تجزیآ بسیار کند آن، این حجم از زباله، فشار زیادی روی ظرفیت زباله‌دان‌ها وارد می‌کند و در نهایت باعث آلودگی هوا، خاک و آب می‌شود.
۳. روش‌های مدیریت ضایعات فرش
اگرچه حجم فرش‌های دورریخته شده در مقایسه با کل زباله‌ها زیاد نیست (حدود ۲ درصد)، اما به دلیل حجم و فضای زیادی که اشغال می‌کنند، همچنان چالشی برای صنعت نساجی به شمار می‌روند.
با مدیریت صحیح، می‌توان از هر دو نوع ضایعات پیش از مصرف و پس از مصرف استفادۀ مجدد کرد.
ضایعات پیش از مصرف: این ضایعات تمیز، استفاده نشده و معمولاً دارای سابقۀ مشخصی از مواد اولیه و فرایند تولید هستند. بنابراین، استفادۀ خلاقانه و پیشگامانه از این ضایعات بسیار ساده‌تر است.
ضایعات پس از مصرف: مدیریت ضایعات فرش‌های کهنه بسیار پیچیده‌تر و چالش‌برانگیزتر است. در مورد فرش‌های کهنه، علاوه بر تنوع مواد در یک فرش خاص، باید تفاوت بین فرش‌های مختلف، جداسازی مواد، تمیز کردن و ضدعفونی کردن آن‌ها را نیز در نظر گرفت. همچنین، هزینۀ جمع‌آوری، تفکیک و جداسازی مواد نیز بر پیچیدگی مدیریت این نوع ضایعات می‌افزاید.
به همین دلیل، بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده در مورد ضایعات فرش بر ضایعات پیش از مصرف تمرکز دارند. کاهش متغیرها در این نوع ضایعات به دستیابی راه‌حل‌های عملی برای پسماندهای تمیز کمک می‌کند و احتمالا مسیرهایی را برای مدیریت فرش‌های کهنه نیز باز خواهد کرد.
۴. بازیافت فرش و مسائل مرتبط
مقابله با ضایعات فرش کار ساده‌ای نیست و مسائل خاص خود را در زمینۀ محیط‌زیست، تکنولوژی و نگرانی‌های عمومی ایجاد می‌کند. برای دستیابی به راه‌حل‌های پایدار و قابل اجرا، باید با دقت و ظرافت به این مسائل رسیدگی شود. این مهم تنها با درک و ارزیابی روش‌های فعلی مدیریت ضایعات فرش امکان‌پذیر است. این روش‌ها عبارتند از:
- دفن زباله
- سوزاندن
- استفاده مجدد به شکل‌های دیگر
۱.۴. دفن زباله
دفن زباله، ساده‌ترین روش دفع پسماند است. با این حال، کمبود محل‌های دفن زباله و مالیات‌های بالای دفع زباله، این گزینه را به طور فزاینده‌ای غیرقابل قبول کرده است. علاوه بر این، خطرات ناشی از آلودگی هوا، خاک و آب، این روش را از نظر اخلاقی غیرقابل پذیرش کرده است. زمانی که مواد در محل دفن زباله رها می‌شوند، با گذشت زمان تجزیه شده و ترکیبات و گازهای مولکولی کوچکی تولید می‌کنند که باعث آلودگی هوا، خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شوند. اگرچه فناوری مرتبط با دفن زباله به طور قابل توجهی بهبود یافته است، اما همچنان خطرات ناشی از آلودگی خاک، هوا و آب‌های زیرزمینی با پیامدهای بلندمدت وجود دارد. پرندگان و حیوانات وحشی که اغلب در چنین مکان‌هایی به دنبال غذاهای دورریخته‌شده می‌گردند، می‌توانند باکتری‌ها را گسترش دهند و در نهایت بر زنجیرۀ غذایی تأثیر بگذارند.
در قرن حاضر، اگر قرار باشد زباله را به‌عنوان یک مادۀ اولیۀ با ارزشِ بالقوه در نظر بگیریم، دفن آن در گودال، عادتی منسوخ و غیرمنطقی به شمار می‌رود.
۲.۴. سوزاندن
فرش‌ها عمدتاً از مواد مصنوعی با ارزش حرارتی بالا (LIP – Locked-in Potential) ساخته می‌شوند. در واقع، LIP برخی از مواد مصنوعی به اندازۀ سوخت‌های دیزل و نفتا (۴۲-۴۶ mJ/kg)، پلی‌پروپیلن و پلی‌اتیلن (۴۶ mJ/kg) و پلی استر و پلی استایرن (۱۹-۴۱ kJ/kg) است. بنابراین، سوزاندن برای تولید انرژی، روشی برای استفاده از ضایعات فرش‌های کهنه است که در آن آلودگی و کثیفی فرش دیگر اهمیتی ندارد. با این حال، سوزاندن، خاکستری تولید می‌کند که حاوی دیوکسین‌ها، فلزات سنگین، کربن آلی و سایر مواد سمی است که برخی از آن‌ها سرطان‌زا شناخته شده‌اند و همچنین ممکن است باعث انواع ناهنجاری‌های مادرزادی و/یا مرگ و میر شوند. اگرچه مقررات ایمنی مختلفی برای کاهش یا حذف کامل اثرات چنین خطراتی وجود دارد، اما نگرانی‌های عمومی اغلب بسیار زیاد است.
اگر سموم به طور مؤثر مدیریت شوند، انرژی حاصل از سوزاندن می‌تواند به گرما یا انرژی الکتریکی تبدیل شود. به‌عنوان مثال، می‌توان از آن برای گرم کردن آب و تولید بخار و در نتیجه، انرژی الکتریکی و حرارتی استفاده کرد که به خانه‌ها و اماکن عمومی منتقل می‌شود. سوئد در خط مقدم این فناوری قرار دارد و انواع زباله را از همسایگان اروپایی خود وارد می‌کند تا فرایند سوزاندن در کارخانه‌های زباله‌سوز آن‌ها متوقف نشود.
پیرولیز (Pyrolysis) یا سوزاندن در نبود اکسیژن، روش دیگری برای استفاده از ضایعات فرش‌های کهنه است. این کار با تجزیۀ حرارتی (کربنیزاسیون) زباله در دمای بالا و در نبود هوا انجام می‌شود و در واقع آن را به زغال سنگ مصنوعی تبدیل می‌کند. این نوع زغال سنگ دارای ارزش حرارتی بالایی است و می‌تواند به تنهایی یا با زغال سنگ معمولی مورد استفاده قرار گیرد. با این حال، فرایند کربنیزاسیون به انرژی زیادی نیاز دارد و لزوماً همیشه توجیه اقتصادی ندارد.
۳.۴. استفادۀ مجدد به شکل‌های دیگر
این مورد حوزه‌ای است که در آن لباس‌های نساجی سنتی از طریق فروش مجدد یا اهدا از طریق سازمان‌های خیریه مورد استفاده مجدد قرار می‌گیرند و یا برای استفادۀ مجدد به سراسر جهان فرستاده می‌شوند و به این ترتیب چرخۀ عمر این محصولات را افزایش می‌دهند.
الیاف کوتاه و غیرقابل استفادۀ حاصل از مراحل مختلف تولید نیز به طور سنتی به‌عنوان مواد پرکننده در ساخت مبلمان مانند مبل، تشک و بالش استفاده شده‌اند. این روش کاربردی تثبیت شده است و به احتمال زیاد ادامه خواهد داشت.
همچنین، فرش‌های نامرغوب و ضایعات حاصل از کنترل کیفیت، به قطعات ریز خرد شده و به‌عنوان مواد پرکننده در ورق‌ها و پانل‌های قالب‌گیری یا فشرده شده که برای عایق صدا و حرارت در صنعت ساختمان استفاده می‌شوند، به کار می‌روند.
برش‌های لبه‌ها و ضایعات فرش نیز برای تولید ساختارهای نمدی سوزنی برای کاربردهای مختلف از جمله پشت فرش استفاده شده‌اند.
ضایعات فرش‌های کهنه ممکن است در موارد محدود اما مهم مانند ساخت‌وساز و کاربردهای ژئوتکنیکی مورد استفاده قرار گیرند. تحقیقات در حال انجام در این زمینه، کاربردهای جدیدی را به وجود می‌آورد.
مزایای استفادۀ مجدد از ضایعات فرش:
- کاهش ضایعات: استفادۀ مجدد از ضایعات فرش، به طور قابل‌توجهی حجم زباله‌های ارسالی به محل‌های دفن زباله را کاهش می‌دهد.
- حفاظت از محیط‌زیست: بازیافت فرش به حفظ منابع طبیعی و کاهش آلودگی هوا و آب کمک می‌کند.
- صرفه جویی در انرژی: استفاده از مواد بازیافتی به جای مواد اولیه، به انرژی کمتری نیاز دارد.
- ایجاد شغل: صنعت بازیافت فرش، فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد می‌کند.
چالش‌های استفادۀ مجدد از ضایعات فرش:
- تنوع مواد: فرش‌ها از مواد مختلفی ساخته می‌شوند که جداسازی و بازیافت آن‌ها را دشوار می‌کند.
- آلودگی: فرش‌های کهنه ممکن است آلوده باشند و نیاز به پاکسازی قبل از بازیافت دارند.
- هزینه: جمع‌آوری، جداسازی و بازیافت ضایعات فرش می‌تواند پرهزینه باشد.
راهکارها:
- توسعۀ فناوری‌های جدید: برای جداسازی و بازیافت مواد مختلف فرش به فناوری‌های جدید نیاز است.
- افزایش آگاهی: افزایش آگاهی عمومی از مزایای بازیافت فرش می‌تواند به افزایش تقاضا برای محصولات بازیافتی منجر شود.
- حمایت دولتی: دولت‌ها می‌توانند با ارائۀ مشوق‌های مالی و وضع قوانین حمایتی، از صنعت بازیافت فرش حمایت کنند.
۵. نتیجه‌گیری:
استفادۀ مجدد از ضایعات فرش، راهی پایدار برای مدیریت این مواد است. با وجود چالش‌هایی که وجود دارد، مزایای بازیافت فرش قابل‌توجه است. با توسعۀ فناوری‌های جدید، افزایش آگاهی عمومی و حمایت دولتی، می‌توان صنعت بازیافت فرش را به طور قابل‌توجهی توسعه داد.
برای حفظ و حتی ارتقای سطح کنونی زندگی، اتلاف وقت و راه‌حل‌های ناقص برای مدیریت کل زباله‌ها و به طور خاص ضایعات فرش، تنها به تعویق انداختن مشکل و نه حل آن منجر می‌شود. آنچه مورد نیاز است، برنامه‌ریزی جمعی بلندمدت با پشتوانه‌ی سرمایه‌گذاری جدی در بخش تحقیق‌و‌توسعه و همچنین مشارکت هماهنگ بین دولت و صنایع مرتبط است. این رویکرد در نهایت تضمین می‌کند که ضایعات به‌عنوان یک مادۀ اولیۀ ارزشمند تلقی شوند و استفاده از آن‌ها در تولید، بخشی از توسعۀ پایدار و حفظ تعادل در طبیعت گردد.
با نگاهی به آینده، صنعت فرش می‌تواند نقشی پیشرو در توسعۀ راه‌حل‌های نوآورانه برای بازیافت ضایعات فرش ایفا کند. با به‌کارگیری فناوری‌های جدید، می‌توان فرایندهای بازیافت را کارآمدتر و مقرون‌به‌صرفه‌تر کرد. همچنین، با افزایش آگاهی در مورد اهمیت بازیافت، تقاضا برای محصولات ساخته‌شده از مواد بازیافتی افزایش خواهد یافت.
