فرش ایرانی به خصوص نوع دستباف آن از محبوب ترین و مشهورترین فرش ها در اقصی نقاط جهان است و دارای تاریخچه ای کهن و طولانی!  تاریخ فرش ماشینی در ایران حدودا 40 سال است اما تکنولوژی و مواد اولیه استفاده شده برای بافت این فرش سبب شده است که در همین مدت کوتاه جایگاه خود را در بازار های داخلی و جهانی به خوبی پیدا کند.

در ادامه این مطلب با ما همراه باشید تا شما را با تاریخچه فرش ماشینی و مفاهیم مربوط به این فرش پرطرفدار آشنا کنیم.

چرا ایران فرش ماشینی تولید کرد؟!

در اوایل دهه پنجاه ورود فرش های بلیژیکی ماشینی به ایران، تولیدکنندگان ایرانی را با این صنعت آشنا کرد. همین مساله سبب شد افراد مختلفی به فکر تولید این نوع از فرش بیافتند؛ و در مدت زمان کمتر از بیست سال فرش ماشینی در رقابت با همان فرش های بلژیکی در دنیا قرار گرفت. علت موفقیت فرش ماشینی ایرانی در مقایسه با فرش های وارد شده از بلژیک، شباهت زیادی بود که از نظر جنس و طرح به فرش دستباف داشتند. در واقع هرچند می توان گفت که این صنعت در ایران تازه بودف اما شناخت فرش و رویکرد استفاده از آن در ایران تاریخی چندصد ساله داشت.

فرش ماشینی پیش از انقلاب

در اوایل دهه 50 در ایران اولین تار و پود های فرش ماشینی با بهره گیری از ماشین های ساده مانند ماشین مخمل بافی ژاکارد و با الیاف مصنوعی در کارخانجات صنعتی مخمل و ابریشم کاشان بافته شد که نتیجه آن فرش های ماشینی براقی با پرز های کوتاه و وزنی سبک تر از فرش دستباف بود.

پس از تولید اولین فرش های ماشینی، تجار ایرانی فرش های ماشینی مرغوب بلژیکی را به بازار ایران وارد کردند و با این کار تاریخ فرش ماشینی و سلیقه مشتریان فرش ماشینی دچار تغییراتی شد و سطح توقعات مردم نسبت به فرش ماشینی ایرانی بالا رفت. برای برآورده کردن سطح توقع مشتریان و پاسخگویی به تقاضای فرش ماشینی کشور یکی از کارخانه داران مشهور به نام خاندان لاجوردی که صاحب گروه صنعتی بهشهر نیز بودند، در سال 1353 شرکتی در حوزه تولید مواد اولیه فرش ماشینی و همچنین خود فرش ماشینی را به نام فرش راوند تاسیس کردند. لاجوردی ها به سرعت توانستند فرش های با کیفیتی از جمله فرش ماشینی پشمی را روانه بازار کنند. پس از تاسیس این شرکت، شرکت های دیگر از جمله فرش گیلان، فرش پارس، نقش ایران و فرش اکباتان پا به عرصه تولید فرش ماشینی گذاشتند و تا اواخر سال 57 به رقابت تنگاتنگی در زمینه تولید فرش با یکدگیر پرداختند.

تاریخ فرش ماشینی ایرانی پس از انقلاب

همان طور که به آن اشاره کردیم شرکت های تولید فرش تا اواخر سال 57 یعنی پس از انقلاب به صورت مستقل و جداگانه از هم به تولید می پرداختند و صنف مشخص و واحدی برای اعمال قوانین و نظارت بر کار آن ها وجود نداشت. پس از سال 57 تاریخ فرش ماشینی دستخوش تغییراتی مثبت شد که سبب رشد و جان بخشیدن به صنعت فرش های ماشینی شد. تعدادی از شرکت های تولید کننده فرش، مصادره و تعدادی دیگر هم تحت مظارت و مدیریت ارگان های مختلفی از جمله سازمان صنایع ملی ایران، بنیاد مستضعفان و… درآمد و راه برای فعالیت به صورت مستقل نیز باز شد. در ادامه آن از سال 65 تا کنون بیش از 1600 کارخانه  فرش تاسیس و شروع به تولید فرش کرده اند و در رقابت با هم هستند.

نخستین فرش ماشینی تولید شده توسط دستگاه ژاکارد بافته شد که به تدریج با پشرفت تکنولوژی دستگاه های دیگری مانند دستگاه بافندگی واندویل، تکسیما، VTR ، ASR ، شونهر ،Alpha ، CRX  و …. وارد صنعت بافت فرش شدند که هر ساله مدل های جدید آن ها با تکنولوژی پیشرفته تر وارد بازار می شوند و می توان فرش های با کیفیت و جدیدی را با استفاده از آن ها تولید کرد.

تاریخچه پیشرفت و تحول کیفیت فرش ماشینی

در اوایل تاریخ فرش ماشینی در ایران، فرش های ماشینی از کیفیت بالایی برخوردار نبودند؛ زیرا مواد اولیه محدود و ماشین های بافندگی از تکنولوژی های اولیه برای بافت فرش بهره مند بوده و بسیار ساده بودند؛ اما به مرور و با پیشرفت تکنولوژی و ورود ماشین آلات پیشرفته و جدید به ایران کیفیت فرش های تولید شده بالا رفت و به جای استفاده از الیاف پلاستیکی نا مرغوب از الیاف با جنس پروپلیپیلن، آکرلیک، ابریشم مصنوعی و حتی پشم در بافت فرش ها استفاده شد. علاوه بر این موضوع یکی از عواملی که بر کیفیت نهایی فرش های بسیار موثر است تراکم و شانه فرش آنهاست. در ابتدای تولید فرش ها شانه آن ها بین 300 تا 350 و تراکم آن ها نهایت تا 900 می رسید اما به تدریج با ورود تکنولوژی شانه فرش ها به 1500 و تراکم آن ها به 3000 رسید .

تاریخچه تحول طرح ها و نقش های فرش ماشینی ایرانی

طرح ها و نقوش فرش های ایرانی با توجه به سابقه طولانی تولید فرش دستباف در کشور و چیره دستی طراحان و هنرمندان فرش بسیار زیبا و خیره کننده است. این مساله سبب شد در ابتدای کار برای فرش های ماشینی هم از همین نقوش استفاده شود. هرچند بعدها طرح های مدرن هم یه لیست تولیدات کارخانه های فرش ماشینی اضافه شد. از طرح های محبوب و مشهور ایرانی می توان به طرح شاه عباسی، طرح افشان اجزا، طرح های اسلیمی با خطوط چرخشی، طرح های ختایی ، طرح افشان شاخه پیچ، طرح محراب ، طرح بته جقه و …. اشاره کرد که علاوه بر ظرافت و زیبایی از رنگ های جذاب بسیاری برای بافت آن ها استفاده می شود. هرچند شاید بسیاری از ماشین الات اولیه فرش ماشینی توانایی استفاده از رنگ های بی شمار در بافت یک فرش را نداشتند، اما با پیشرفت تکنولوژی، صنعت فرش ماشینی روز به روز بر زیبایی، ظرافت طرح و رنگ آن ها افزود؛ به طوری که امروزه بیشتر افراد فرش ماشینی را به دستباف ترجیح می دهند.

شهرهای تولید کننده فرش ماشینی در ایران

پس از رواج صعنت بافت فرش ماشینی در ایران، کارخانجات و شرکت های مختلف بافت فرش در سراسر کشور افتتاح و گسترش یافتند؛ اما برخی شهرهای کشور به صورت تخصصی تر به بافت فرش ماشینی می پردازند و تعداد آن ها در برخی شهر ها بیشتر است. به صورتی که می توان برخی از آن ها از جمله آران و بیدگل و کاشان را پایتخت فرش ماشینی ایران نامید؛ زیرا دارای بیش از 700 واحد فعال تولید فرش هستند که حدود 40 سال به تولید فرش می پردازند. پس از این دو شهر، شهرهای مشهد، دلیجان، یزد، اصفهان و تهران و ماکو قطب های دیگر فرش ماشینی ایران هستند که سالانه تولیدات فرش ماشینی زیادی را بر عهده دارند.

پر واضح است که کشور ایران یکی از پیشرو ترین کشورها در صنعت فرش است و طرح و نقش فرش ایرانی در دنیا زبان زد است. از سال 50 تا کنون کشور ایران پیشرفت های بسیاری در زمینه بافت فرش ماشینی کرده که سبب شده با اینکه این صنعت تاریخچه کهنی ندارد، جایگاه ویژه ای در بازار های جهانی و داخلی پیدا کند و روز به روز بر کیفیت طرح و نقش آن افزوده شود و این صنعت به یکی از صنعت های مهم و درآمدزا در شهر های مختلف کشور تبدیل شود.